Η τεκμηρίωση και η αποκατάσταση του ιστορικού τζαμιού του Μουράτ Ρέις στη Ρόδο, που θεωρείται ένα από τα σημαντικά μνημεία του Μουσουλμανικού κόσμου, ήταν το αντικείμενο της εμπεριστατωμένης μελέτης της Απερίτισσας αρχιτέκτονος και ειδικευμένης στην αποκατάσταση μνημείων (ΜSc) Άννας Χρυσίδη, που παρουσιάστηκε στο 3ο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο με θέμα «Καινοτόμος, Διεπιστημονική, Ψηφιακή Διατήρηση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς» και ειδικότερα στη θεματική ενότητα του συνεδρίου “Διατήρηση της συμβατότητας, της υλικότητας και της ακεραιότητας των κατασκευών και της αρχιτεκτονικής αυθεντικότητας”.
Η μελέτη που παρουσιάστηκε στο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο ανέλυσε:
α) την εξακρίβωση της ταυτότητας, της θέσης, του τρόπου λειτουργίας και της σημασίας του συγκροτήματος Μουράτ Ρεΐς στα χρόνια της Τουρκοκρατίας,
β) την αποτύπωση της σημερινής κατάστασης, για τη διάσωση όλων των μορφολογικών στοιχείων και της παθολογίας του τεμένους
γ) την κατανόηση της τεχνογνωσίας και του τρόπου δόμησης της κατασκευής,
δ) την αντιμετώπιση των δομικών και οικοδομικών προβλημάτων
ε) την πρόταση αποκατάστασης του τεμένους και την πρόταση ανάδειξης του συγκροτήματος, με στόχο την ένταξη του στο σύγχρονο αστικό τοπίο και στην ζωή της πόλης.
Το συγκρότημα Μουράτ Ρεΐς βρίσκεται στην θέση Qum Burnu ή Punta della Sabbia, εκτός των μεσαιωνικών τειχών, στο βόρειο άκρο της πόλης της Ρόδου.
Κατέχει πολύτιμη θέση στον ιστό της πόλης, καθώς βρίσκεται στο τέλος του οδικού άξονα της Εβδόμης Μαρτίου που διαπερνάει το διοικητικό κέντρο της πόλης (Foro Italco).
Πρόκειται για μια έκταση 8 στρεμμάτων που προσελκύει το ενδιαφέρον των κατοίκων και των επισκεπτών. Αν και κατά γενική ομολογία το Μουράτ Ρεΐς θεωρείται ένα μουσουλμανικό νεκροταφείο, στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα külliye, δηλαδή ένα συγκρότημα κτιρίων με διάφορες λειτουργίες που επικεντρώνονται γύρω από ένα ίδρυμα (συνήθως τέμενος).
ANNA ΧΡΥΣΙΔΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ
Μετά την κατάκτηση της Ρόδου από τους Οθωμανούς το 1522 μ.Χ., το οχυρωματικό πρανές περιμετρικά των τειχών της μεσαιωνικής πόλης, μετατράπηκε σε εκτεταμένο μουσουλμανικό νεκροταφείο.
Αρκετά χρόνια αργότερα, στα πλαίσια των πολεοδομικών παρεμβάσεων που υλοποίησαν οι Ιταλικές αρχές το 1925, τα μουσουλμανικά νεκροταφεία μεταφέρθηκαν σε νέα τοποθεσία και η έκταση μετατράπηκε σε χώρο πρασίνου.
Από την τεράστια έκταση που καταλάμβαναν τα νεκροταφεία διατηρήθηκε μόνο το Μουράτ Ρεΐς, καθώς εκεί ήταν θαμμένες σημαντικές προσωπικότητες της Οθωμανικής περιόδου.
Ο Μουράτ Ρεΐς ο Πρεσβύτερος, από τον οποίο πήρε το όνομα του το συγκρότημα, ήταν ένας από τους σημαντικούς κουρσάρους που υπηρέτησαν το Οθωμανικό Ναυτικό την περίοδο του Σουλεϊμάν. Έχοντας λάβει μέρος σε πολυάριθμες εκστρατείες κατά την διάρκεια της ζωής του, πέθανε τελικά το 1609 κατά την πολιορκία του Αυλώνα στην Αλβανία και η σορός του ετάφη στο οίκημα του στη Ρόδο. Λίγο καιρό μετά τον θάνατο του, προέκυψε η πεποίθηση ότι ο τάφος του κατείχε τον Baraka, δηλαδή την ικανότητα να απαντάει στις προσευχές και έτσι ο Μουράτ Ρεΐς απέκτησε την ιερότητα του Αγίου. Τα επόμενα χρόνια αποτέλεσε αντικείμενο λατρείας των Μουσουλμάνων της Ρόδου και της απέναντι μικρασιατικής ακτής οι οποίοι τον επισκέπτονται μέχρι και σήμερα αφήνοντας κάποιο αφιέρωμα (συνήθως ρούχο).
Στο πλαίσιο αυτό, οι Οθωμανοί ακολουθώντας το πρότυπο των μεγάλων πόλεων της οθωμανικής επικράτειας, θέλησαν να προσαρτήσουν τους τάφους σε φιλανθρωπικές και θρησκευτικές εγκαταστάσεις με τη μορφή συγκροτήματος. Έτσι, λίγο μετά τον θάνατο του Μουράτ Ρεΐς δημιουργήθηκε ένα συγκρότημα κτιρίων γύρω από το μαυσωλείο του που περιλαμβάνει το τέμενος (τζαμί́), την κρήνη καθαρμών, ένα «τεκέ»́ (ασκητήριο, ησυχαστήριο δερβίσηδων), την κατοικία του φύλακα (Türbedar Evi) και το νεκροταφείο με τα μαυσωλεία (τουρμπέδες). Τέλος, στον περίβολο του κοιμητηρίου εμπεριέχεται σήμερα μια μικρή μερίδα, περίπου 237 επιτύμβιων στηλών που φανερώνουν ότι το Μουράτ Ρεΐς ήταν τόπος ταφής των Οθωμανών αξιωματούχων και Χαν της Κριμαίας καθώς επίσης και των οικογενειών τους.
Το τέμενος Μουράτ Ρεΐς βρίσκεται στην νοτιοανατολική πλευρά της έκτασης του συγκροτήματος, επί της οδού Γεωργίου Παπανικολάου. Κατασκευάστηκε αρχικά το 1636-1637 μ.Χ. Ebu Bekr Pasha, όμως με το πέρασμα του χρόνου καταστράφηκε και ανοικοδομήθηκε το 1797-1798 μ.Χ. από τον Μουραμπίντ Χασάν Μπέη. Η αποκατάσταση του θεωρείται επιβεβλημένη, καθώς αποτελεί μια από τις ελάχιστες περιπτώσεις τεμενών που υφίστανται ακόμη εκτός των ορίων της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου και ταυτόχρονα αποτελεί ένα ιδιαίτερο δείγμα με χαρακτηριστικά της εποχής του οθωμανικού μπαρόκ με εισαγωγή νεοκλασικών στοιχείων.
Επιπλέον, το τέμενος ξεχωρίζει για την μορφολογία του μιναρέ του, που δεν συναντάται σε κανένα από τα υπόλοιπα τεμένη της Ρόδου.
Πέραν της αποκατάστασης μεμονωμένων κτισμάτων, κρίνεται απαραίτητη και μια συνολική αντιμετώπιση της έκτασης του νεκροταφείου και του συγκροτήματος προκειμένου να μπορέσει να ενταχθεί στο σύγχρονο αστικό τοπίο και στην ζωή της πόλης.
Το συγκρότημα Μουράτ Ρεΐς πρέπει να διασωθεί και για τις επόμενες γενιές και να αποτελέσει αντικείμενο αναζητήσεων για την διερεύνηση της ιστορίας του τόπου.
Εκτός από την μελέτη του παρελθόντος, στόχος μας πρέπει να είναι και η λήψη μέτρων προστασίας, διατήρησης και αποκατάστασης των λίγων πλέον δειγμάτων της αρχιτεκτονικής κληρονομίας του παρελθόντος, εξασφαλίζοντας την διαχρονικότητα του τόπου με την κατάλληλη ένταξη τους στο σημερινό αστικό περιβάλλον.
H Αρχιτέκτονας Άννα Χρυσίδη είχε εκπονήσει στο παρελθόν και άλλη μελέτη αναφορικά με τους πύργους της Ιαλυσού στη Ρόδο, ενώ στο μέλλον σκοπεύει να ασχοληθεί ιδιαίτερα με την αρχιτεκτονική κληρονομιά της Καρπάθου.
